Daiktavardžių kirčiavimo polinkiai XX a. 6–7 dešimtmečio pietų aukštaičių šnektų rankraštiniuose šaltiniuose

Santrauka

Šiame straipsnyje nagrinėjami Lietuvių kalbos instituto Kalbos istorijos ir dialektologijos skyriaus Tarmių archyve saugomuose XX amžiaus 6–7 dešimtmečio pietų aukštaičių šnektų rankraštiniuose šaltiniuose rasti keleriopai kirčiuojami daiktavardžiai. Straipsniu siekiama nustatyti šių daiktavardžių kirčiavimo tendencijas, parodyti jų geografinį paplitimą ir reiškinio intensyvumą.
Rankraštiniuose šaltiniuose rastų variantų gausa (užrašyta daugiau nei du šimtai žodžių) rodo, kad pietų aukštaičių plote kirčiavimo variantiškumo XX a. 6–7 dešimtmetyje būta gana intensyvaus. Dauguma įvairiai kirčiuojamų žodžių formų aptariamuose šaltiniuose paliudytos kelis ar net keliolika kartų. Daiktavardžių akcentinių gretybių išplitimas būdingas visam pietų aukštaičių plotui, tačiau jų dažnumas nevienodas. Dvejopai kirčiuojamų formų, pvz.: raistai, raistų / raistai, raistų, daugiau rasta pietvakarinėje ir pietinėje ploto dalyje, akūtinio kamieno vienaskaitos įnagininko ir daugiskaitos galininko oksitoninio kirčiavimo gretybės, pvz.: žiedas (3), žiedù, žiedùs, dažniau aptinkamos pietinėse ir rytinėse šnektose. Išsami duomenų analizė rodo, kad daiktavardžiai pietų aukštaičių šnektose kirčiuojami ne pramaišiui, o pagal vieną kurią akcentinę paradigmą. Iš toje pačioje šnektoje ar visame plote vartojamų dviejų kirčiavimo variantų vienas yra pagrindinis, kitas – gretiminis.
Rankraštinių šaltinių medžiaga remia kalbininkų prielaidas, kad pietų aukštaičių šnektose dvejopai kirčiuojamų daiktavardžių formų atsiradimas ir polinkis į oksitonezę pirmiausia sietinas su rekonstruojamu su dviejų daugiskaitų – paprastosios ir kuopinės – akcentiniu ir semantiniu modeliu, pvz.: pelis, dgs. peliai / kuop. dgs. peilia. Taip pat sukaupti duomenys pagrindžia nuostatą, kad daiktavardžių akcentuaciją galėjo veikti ir kamienų sąveikos veiksniai – homoniminių formų egzistavimas, morfo(no)loginis paradigmos išlyginimas, sistemos atitikties ir kt.

Akcentowanie rzeczowników w rękopiśmiennych źródłach gwarowych z obszaru południowej Auksztoty z lat 50.–60. XX wieku
Niniejszy artykuł omawia rzeczowniki występujące w kilku wariantach akcentowych, odnotowane w rękopiśmiennych źródłach gwarowych z obszaru południowej Auksztoty z lat 50.–60. XX wieku.  Źródła te są przechowywane w Archiwum Gwar Zakładu Historii Języka i Dialektologii Instytutu Języka Litewskiego. Artykuł ma na celu określenie tendencji w akcentowaniu tych rzeczowników, ustalenie ich zasięgu geograficznego oraz skali zjawiska.
Mnogość wariantów odnotowanych w źródłach rękopiśmiennych (ponad dwieście wyrazów) dowodzi, że w latach 50.–60. XX wieku na obszarze południowej Auksztoty istniała dość duża wariantywność akcentowa. Większość akcentowanych na różne sposoby form wyrazowych występuje w omawianych źródłach po kilka czy nawet kilkanaście razy. Rozprzestrzenienie się oboczności fonetycznych rzeczowników jest charakterystyczne dla całego obszaru południowej Auksztoty, jednak częstotliwość ich występowania nie jest jednakowa. W południowo-zachodniej i południowej części obszaru stwierdzono więcej form akcentowanych na dwa sposoby, np. rastai, rastų / raista, raist, natomiast w gwarach południowych i wschodnich częściej występują oboczności rdzenia akutowego w narzędniku liczby pojedynczej i akcentu oksytonicznego w bierniku liczby mnogiej, np. žedas (3), žiedù, žiedùs. Szczegółowa analiza danych wskazuje, że w gwarach południowoauksztockich rzeczowniki są akcentowane nie wymiennie, a według któregoś jednego paradygmatu akcentuacyjnego. Z dwóch wariantów akcentowych stosowanych w tej samej gwarze lub na całym obszarze jeden jest główny, inny zaś – poboczny.
Materiały pochodzące ze źródeł rękopiśmiennychpotwierdzają przesłanki językoznawców, że pojawienie się w gwarach południowej Auksztoty form rzeczownikowych akcentowanych na dwa sposoby oraz skłonność do oksytonezy należy przede wszystkich wiązać z rekonstruowanym modelem akcentuacyjnym i semantycznym dwóch liczb mnogich – prostej i zbiorowej, np. pelis, lmn. peliai / zbior. lmn. peilia. Zgromadzone dane potwierdzają także tezę, że o sposobie akcentowania rzeczowników mogło decydować wzajemne oddziaływanie rdzeni – istnienie form homonimicznych, wyrównanie paradygmatu morfo(no) logicznego, zgodności systemowej i in.
SŁOWA KLUCZOWE: wariant akcentowy, akcentowanie wariantywne, oksytoneza, liczba mnoga prosta i zbiorowa, rdzeń.